Raum: Selbst (met foto’s)
Lege ruimtes vertellen geen verhaal, maar roepen wel associaties op. Het is aan de mens om deze te vullen met de eigen identiteit.Vanuit deze gedachte is een Berlijns kunstgezelschap naar Brno afgereisd om de expositie ‘Raum : Selbst’ te verwezenlijken. Zeven Berlijnse en twee Tsjechische kunstenaars geven deze zomer in het Brno’se Dům Umění hun interpretatie van dit vraagstuk met behulp van verschillende media.
Raum : Selbst is in 2008 in Berlijn ontstaan. Na een succesvolle samenwerking onder leiding van curator Friederike Hauffe werd snel besloten om het project in het buitenland voort te zetten. Er is gekozen om de tentoonstelling niet te herhalen, maar om het te laten evolueren en iedere keer een ‘ruimte-specifieke’-expositie te creëren. Sommige stukken zijn zelfs uitsluitend voor deze ruimte gecreëerd, andere zijn eerder vertoond maar nemen hier een andere rol aan. Het uiteindelijke doel is het realiseren van een lange-termijn artistiek ‘research project’ tussen Berlijn en andere moderne kunstinstellingen in Europa. De volgende landen op het verlanglijstje van Hauffe zijn Nederland, Oostenrijk of een Scandinavisch land.
De ‘research’ zal zich iedere keer richten op het concept ruimte en identiteit, maar wel altijd op een andere manier. De enige constante in het onderzoek zijn de 7 ervaren Berlijnse kunstenaars, die zelf ook evolueren en dus veranderen. De vraag “Wat zou er gebeuren als?” is de belangrijkste vraag in dit proces. Wat gebeurt er wanneer 7 Duitse en 2 andersoortige Europese kunstenaars samenwerken? Wat gebeurt er als men verder gaat dan ooit tevoren? Wat gebeurt er als men werkt in nieuwe talen en nieuwe identiteiten? “De kunstenaars zijn allemaal zeer verschillend, wat ook past binnen ons concept. De enige overeenkomst is dat ze zich allemaal zeer minimalistisch uitdrukken en dat ze spelen met de realiteit. Deze tweede constante zorgt voor een permanente wisselwerking tussen de artiesten zelf, die de creativiteit voortdurend aanwakkert.”
Brno als locatie en onderwerp
De mogelijkheid om de eerste uitwisseling in Brno te houden was voor Hauffe om meerdere redenen interessant: “Het gebouw waarin Dům Umění is gevestigd, is ooit door Duitsers gebouwd. Toentertijd exposeerden er zo nu en dan Tsjechen, wij vinden het mooi dat er nu af en toe Duitse kunstenaars staan.” Ook biedt de ruimte zelf vele mogelijkheden: de expositie is in slechts een week opgebouwd, iets wat in de kunstwereld hoogst ongebruikelijk is. De meeste stukken betreffen installaties, welke dus veel tijd vergen om op te bouwen. Dat dit kon in Dům Umění was een belangrijke drijfveer.
Verder is het concept van de expositie ook direct in het gebouw zelf terug te zien. De oude façade van de Dům is na de oorlog direct vervangen door een functionalistische gevel. Deze tegenstelling onderstreept de relatie tussen ruimte en identiteit, zeker daar het in dit geval Duitse kunstenaars betreft: “De Duitse identiteit is hier verdwenen, maar doordat wij hier zijn, is deze toch ook weer duidelijk aanwezig.”
Deze kwestie is ook het onderwerp van de vloerinstallatie van de Berlijnse kunstenares Barbera Eitel (1962). Deze in Darmstadt geboren beeldhouwster en designer heeft foto’s van de oude façade uitvergroot en op de grond verspreid, aan het einde van een korte wandelgang van oude foto’s ontstaat een gekleurd lijnenspel dat de huidige architectuur visualiseert. Hiermee wordt de scheiding tussen toen en nu, maar eveneens de samensmelting onderstreept.
Hauffe vertelt dat ook het idee van bezetting een rol speelt: “Als Duitsers willen wij nooit meer iemands plaats bezetten, hier in Brno zijn wij uitgenodigd en voelt het als thuis. De Duitse geschiedenis van dit gebouw geeft het gevoel dat wij hier ook horen.”
Dit thema komt terug in het werk van Nobert Wiesneth (1972). Het bezetten van een ruimte geeft een ruimte een bepaalde identiteit, zelfs al is het geen mens die deze activiteit onderneemt. Het werk van Wiesneth richt zich op verlaten plaatsen, waar planten hun eigen leven leiden. Deze vorm van bezetting geeft de locaties een heel nieuw gezicht, en de vragen die hierdoor worden opgeroepen kunnen weer beantwoord worden door het associatieve vermogen van de kijker.
Leegte in architectuur
Hoewel de eerste ‘Raum : Selbst’ en alle komende exposities over lege ruimtes gaan en de identiteit die deze vult, richt deze editie zich in een aantal stukken specifiek op de architectuur van Brno. Behalve de vloerinstallatie van Eitel, valt het werk van Daniela Ehemann (1969) op. Haar installatie ‘Standing at the still point of the turning world – Installation Tugendhat’ behandelt de leegte van de niet-architectuur. De villa Tugendhat, een functionalistisch gebouw in Brno dat op de Unesco-lijst van werelderfgoed staat en waar de splitsing van Tsjechië en Slowakije werd getekend, wordt al tijden gerenoveerd. Dit wereldberoemde gebouw representeert zowel een identiteit als complete leegte. Ehemann stelt de vraag, hoeveel een gebouw nog waard is als er niemand is om het te zien.
Het zien van een plek voegt toe aan de identiteit van die plaats, maar waar Ehemann of Eitel het minimale van de kijker vragen, compenseren de werken van schilder Markus Weis (1965) en fotografe Ulrike Ludwig (1963) dit tekort aan participatie ruimschoots. De schilderijen van Weis laten gesloten gordijnen zien. Het idee is dat de kijker verwacht iets achter de gordijnen te vinden. Wanneer dan blijkt dat de gordijnen noch geopend kunnen worden noch iets verbergen, wordt de bezoeker geconfronteerd met zijn eigen verwachtingspatroon, dat identiteit geeft aan desolate plaatsen en voorwerpen.
Ludwig trekt het concept nog verder door en presenteert een tiental foto’s van kamerhoeken. De intens lege foto’s werken enerzijds zeer deprimerend, maar geven ook een heel verzekerend gevoel. De complete desolaatheid wordt gecompenseerd door de alledaagsheid van het onderwerp. Deze foto’s brengen het concept tot leven op de meest basale manier: een kamerhoek is iets waar de mens normalerwijze geen expliciete identiteit aan toekent, maar omdat Ludwig dit voorwerp op een voetstuk plaatst krijgt het een compleet andere betekenis. De identiteit van de ruimte verandert en evolueert in iets waar veel meer achter zit dan slechts een andere kamer.
De combinatie van Brno en haar architectuur, het concept van deze expositie en de uiterst creatieve manier waarop dit vooral door de Duitse artiesten wordt uitgevoerd maken van ‘Raum : Selbst’ een opvallend interessante expositie. De rijke, gezamenlijke geschiedenis van de Tsjechisch-Duitse kunstcultuur komt opnieuw tot leven op een moderne manier en voegt veel toe aan de stad.
De expositie loopt tot 14 augustus.